Nā Huakaʻi Mākaʻikaʻi O Maunakea
No ke kaʻapuni ʻana o Limaikaika mā i Hawaiʻi
... ʻAukake 3, haʻalele māua ia Iole a iho i kai i Puakea e holo i Kona; holo māua ma luna o nā lio i loko o ka ua a me ka makani ikaika, ʻaʻole naʻe pōʻino; paʻa ko maua mau kino i nā mamalu a me nā koloka. A hiki māua i Puakea, mālie ihola, a ʻike māua i kekahi haole pupule ma laila, ua paʻa i ke kaula; ʻo Neke kona inoa. Nāna nō e halihali i kekahi haole Beritania i make i loko o ka luapipi ma Maunakea ma mua aku nei, halihali iā ia i Hilo. Haohao kekahi poe i kēia pupule; manaʻo lākou nāna paha i pepehi i ua haole Beritania nei. KA NONANONA, 17 ʻOKAKOPA 1843 |
KA HOʻOMAKA ʻANA O KA HELE
I ka poʻakahi, ʻo ia ka lā 24 o Pepeluali i hala iho nei, hoʻomaka ka Mākaʻi nui J. H. Coney e hele mai Hilo aku, me kona mau hoa hele, ʻo ia o J. H. Maʻikunu, me Mr. Bana, ma muli o ka huakaʻi a ka Mākaʻi nui, e manaʻo ana e hele i Kohala, akā, ʻaʻole naʻe i hiki i Kohala, a Waimea nō hoʻi mai. I ka poʻakolu, puka a moe ma Waimea (ia ʻāina i pulu mau i ka hau anu o ka hoʻoilo). A i ka poʻaha, iho akula i Kawaihae, pau ka hana ma laila, hāliu hou ke alo, a nānā i kēlā kuahiwi kū kilakila, i ʻaʻahu ʻia i ka ʻaʻahu nani keʻokeʻo, ʻōlinolino ke nānā'ku. Kupu hou maila ka manaʻo e piʻi e mākaʻikaʻi ma kona piko mauna. I ka poʻalima, kono aʻela o J. H. Coney iā Bila Alani me John Lo, kekahi mau keiki kupa o ia mauna, i mau hoa no ka huakaʻi. A ʻo ka piʻi akula nō ia a hiki i Waimea, loaʻa hou ma laila he mau hoa ʻoluʻolu no kēia huakaʻi mākaʻikaʻi, ʻo ia hoʻi nā keiki kamaʻāina o ia mauna, i paulehia i nā mōʻali ala hele o ia waonahele, a hiki aku i ke kumu o ka mauna, a pēlā nō ka piʻi ʻana'ku, a hiki i ka piko. Ma kēia piʻi ʻana, na J. H. Coney nō i kōkua i kekahi mau pono e lawa ai ka huakaʻi, a na nā kamaʻāina hoʻi i kōkua i nā lio ikaika, kpūono, maikaʻi no ka piʻi ʻana. Ka hoʻomaka nō ia o ke kau ma nā lio, a laʻi akula ka huakaʻi a hiki i Puʻukapu, ma laila, loaʻa hou he mau hoahele, ʻo ka piʻi akula nō ia, a moe ma Puʻuhuluhulu, aia ia wahi ma ke kumu ponoʻī o ka mauna. A i ka poʻaono, piʻi akula ka huakaʻi ma nā palikū o ka mauna, e lelepāhuki ana ma nā lio i ʻō a i ʻaneʻi, ma ka mea e ʻoluʻolu ai ka piʻi ʻana, a pēlā nō ka hele ʻana a hiki ma kekahi kaulu ma luna (ʻaʻole naʻe ʻo ia ka piko), a hiki ma laila, hōʻoluʻolu ʻia ka huakaʻi me nā lio pū a ʻo ke ākea naʻe mai ia wahi aku, a kahi o ka hau e waiho mai ana, he ʻakahi paha mile, akā, ma kēlā wahi, nui ke ʻaʻā, ʻano ʻino i ka nānā aku, me ka hele ʻana. A ʻoluʻolu, hoʻomaka ka piʻi hou, a loaʻa ka hau, Hulō! Hulō!! Hulō!!! Hulō aʻela ka huakaʻi me ka ʻoliʻoli, a aia nō hoʻi i ka hau, a pāʻani pū ka huakaʻi ma ia wahi, e hoʻolele aku ana, a hoʻolele mai i nā ʻāpana hau paʻa, me ka hauʻoli. A pau ia, kau hou aʻela ma nā lio, a piʻi aku, ʻaʻole liʻuliʻu, ua pono ʻole nā lio ke piʻi pū aku no ke pohopoho o ka hau, no laila, piʻi aku ma nā wāwae, ua māʻeʻele ke kino, a ʻano ʻē maila, a ua paupauaho ka hanu ma kēia hele ʻana ma kahi kiʻekiʻe loa o ka mauna, a pēlā nō ka piʻi ʻana, a hiki ma kahi i kapa ʻia ʻo Poliʻahu, nui loa ke anu, a mānoanoa nō hoʻi ke kū ʻana o ka hau ma laila, ʻaʻole ʻo kana mai. Ua noho iki nō ma laila, e kilohi ana ma ʻō a ma ʻaneʻi o ka mauna, a e nānā aku ʻana iā Maui, a me nā mokupuni ʻuʻuku iho e pōʻai ana ma kona alo, a pēlā nō hoʻi, e nānā mai ana iā Hilo nei, i ka waiho kāhela aʻe i ka mālie. Iā mākou ma laila, ua hele nō John Baka mā e ʻimi i kēlā kiʻowai i kapa ʻia ʻo Kahoupokāne, ma kahi kokoke nō i Poliʻahu, kahi hoʻi a Lilinoe i noho ai, kēlā wahine noho i ke anu o Maunakea, a lawa pono ka makemake. Ma ke noi a J. H. Coney, e hoʻi ka huakaʻi, ua hoʻoholo ʻia e hoʻi, a ʻo ko mākou hoʻi maila nō ia, a loaʻa nā lio, kau ma nā lio, a iho maila, ua māmā kūpono nā lio, a ikaika nō hoʻi, no ka mea, ʻo ka ʻauwaʻa lawaiʻa nō auaneʻi ia o ko laila mau puʻukani. A i ka hola 5 paha, puka i kauhale. Me ke aloha. KAHAUANU KA HŌKŪ O KA PĀKĪPIKA, 27 MARAKI 1862 |
KOENA O KA WĀ KAHIKO — Iā Kauka Hilebarana (Hillebrand) i hele aku nei i ke Kaʻapuni ma ka mokupuni ʻo Hawaiʻi, ua loaʻa iā ia ma Maunakea, he kiʻi o ka wā kahiko, a me kekahi paila pāhoa e waiho ana ma waho iho o ka waha o kekahi ana; he ʻelima kapuaʻi ka lōʻihi o ua kiʻi'la. He nui nō paha nā mea o ia ʻano e waiho hūnā mai nei i loko o ko kākou mau awāwa uliuli a me nā kuahiwi nō hoʻi a pau.
KA NŪPEPA KŪʻOKOʻA, 25 ʻOKAKOPA 1862 |
Aloha i ka ʻĀina Hānau
E ka Nūpepa Kūʻokoʻa ē; Aloha ʻoe: ... Ua ʻahiku a ʻoi aku paha nā makahiki o kuʻu mōkio pinepine ʻana, mai waena aku o kuʻu poʻe makamaka, e haʻalele ana i ka ʻāina hānau me ke aloha ʻole ... A ma ka lā 26 o Kepakemapa iho nei kuʻu hiki ʻana ma kuʻu ʻāina hānau. Ma ka nānā aku i ke ʻano o ka ʻāina hānau i kēia manawa me he mea lā ua Ikaboda, ʻaʻole like me kona ʻano ma mua. Hehi ihola au i ke one o Kawaihae i ka lā 25 o Kepakemapa, mākaʻikaʻi ihola au e like me koʻu ʻike mua ʻana, ʻaʻole naʻe he like, ua ʻōneanea nā hale, ua kākaʻikahi nā kānaka, nā wāhine a me nā kamaliʻi e noho lā ma laila, ʻaʻole like me koʻu ʻike mua ʻana; a ma ka lā 26 hiki aʻela au ma Waimea. Nānā ihola nō hoʻi au i ke ʻano o ka ʻāina, ua hele nō hoʻi ka pili, ʻo ka ua mea he paʻapū i ka haʻuoi, mai Waiʻaka a hiki i Hāmākua, ka ʻulu ʻana o kēia mauʻu ʻino. ... Ua pōʻai ʻia ka hikina ʻākau, a me ka Hema e nā ululāʻau ʻōhiʻa, a ma ke komohana hoʻi a ka lā, he ua hū Kokoʻula i ke pili. Aia ua wahi ʻāina nei i waena konu. ʻO nā puʻu, nā awāwa, a me ke kuahiwi ʻo Maunakea kekahi e pōʻai puni ana iā ia. Me nā muliwai liʻiliʻi i kahe mai, mai nā mauna ʻo Kaʻala a me Hāloa, e hoʻomaʻū ana i nā mea kanu ma luna ona. .... E ka ʻāina hānau ē, aloha ʻoe. S. P. KALAWELA. KA NŪPEPA KŪʻOKOʻA, 1 NOWEMAPA 1862 |
KA HIKI ʻANA I HAWAIʻI
Ua hiki aku mākou i Hawaiʻi ma waho aʻe o Kawaihae i ke kakahiaka o ka Poʻakahi, ma ka lā 11 Malaki, ua ʻike aku mākou i ke ʻano kiʻi nui o waho o ka Mokupuni. Ua ea mai i mua o mākou ʻo Maunakea, ka lua kēia o nā mauna luaʻipele nui ʻelua, a ka mea hoʻi nona nā kapuaʻi he 13,950 ke kiʻekiʻe, a ʻo Maunaloa hoʻi ma ka hema aku ia, a he 13,760 kapuaʻi kona kiʻekiʻe ... Ua ālai hapa ʻia aʻe ʻo Maunaloa e ka Mauna ʻo Hualālai ... Na ia mau mauna i ālai aku i ka makani kamaʻāina, a waiho iho i ke kapakai komohana i loko o ke kai malino; a māʻokiʻoki; a ʻo kēia paha ke kumu i haiamū nui ʻia ai i ka wā kahiko, ʻo ia ʻaoʻao o ka mokupuni e nā aliʻi a me nā kānaka ... ... ... Ka hoʻokomo ʻana aku i ke awa o Hilo, ʻo ia nō kekahi kiʻi ʻāina maikaʻi loa o ka honua nei, inā lā he mōlaʻelaʻe; ʻo Maunaloa ma ke alo mai, i kahi wā ua kāhiko ʻia mai e ka hau, a ʻo Maunakea ma ke komohana, e kiʻei ana ma luna iho o kekahi ʻāina uliuli loa, i hōʻea aʻe ma ke kapakai, no ka mea, ua lōʻihi loa ka wā a ka luaʻipele i alaholo ai i kona pāpālina, a no ka lilo ʻana nō hoi ʻo ia ka ʻaoʻao Koʻolau, ua mau ka hoomaʻū ʻia i ka wai ... KA NŪPEPA KŪʻOKOʻA, 26 IANUALI 1865 |